Прапануем пазнаёміцца з поўным тэкстам Паслання Папы Францішка на чарговы Сусветны дзень Міру, які будзем перажываць у першыдзень новага каляндарнага года, 1 студзеня 2021.
Пасланне Папы Францішка на 54-ы Cусветны Дзень Міру – 1 студзеня 2021 г.
Культура клопату як шлях міру
1. На парозе Новага года я прагну пераказаць мае поўныя павагі прывітанні кіраўнікам дзяржаў і ўрадаў, кіраўнікам міжнародных арганізацый, духоўным лідэрам і верным розных рэлігій, а таксама мужчынам і жанчынам добрай волі. Я шчыра жадаю ўсім вам, каб у гэтым годзе чалавецтва прасунулася па шляху братэрства, справядлівасці і міру паміж людзьмі, супольнасцямі, народамі і дзяржавамі.
2020 год прайшоў пад знакам вялікага санітарнага крызісу Covid-19, які стаў шматграннай і глабальнай з’явай, пагаршаючы цесна ўзаемазвязаныя крызісы, такія як кліматычны, харчовы, эканамічны і міграцыйны крызісы, і прычыняючы вялікія цярпенні і цяжкасці. Я маю на ўвазе перш за ўсё тых, хто страціў члена сям'і ці блізкага чалавека, але таксама тых, хто застаўся без працы. Асобна варта узпомніць лекараў, медсясцёр, фармацэўтаў, навукоўцаў, валанцёраў, капеланаў і супрацоўнікаў бальніц і медыцынскіх цэнтраў, якія зрабілі ўсё магчымае і працягваюць рабіць гэта з вялікімі намаганнямі і адданасцю, да тагой ступені, што некаторыя з іх памерлі, імкнучыся быць з хворымі, аблегчваючы ім цярпенні альбо ратуючы ім жыццё. Аддаючы пашану гэтым асобам, я паўтараю свой заклік да палітыкаў і прыватнага сектара прыняць адпаведныя меры для забеспячэння доступу да вакцын Covid-19 і неабходных тэхналогій для дапамогі хворым і тым ўсім, хто з’яўляецца найбяднейшымі і найбольш уразлівымі асобамі[1].
З жалем належыць адзначыць, што акрамя шматлікіх сведчанняў аб любові і салідарнасці, набываюць новы імпульс розныя формы нацыяналізму, расізму, ксенафобіі і нават войны і канфліктаў, якія сеюць смерць і знішчэнні.
Гэтыя і іншыя падзеі, якія абазначылі шлях чалавецтва ў мінулым годзе, вучаць нас важнасці ўзаемнага клопату адзін пра аднаго і пра стварэнне, каб пабудаваць грамадства, заснаванае на братэрскіх адносінах. Менавіта таму я абраў тэмай гэтага паслання: Культура клопату як шлях да міру. Культура клопату аб пераадоленне культуры абыякавасці, непрыняцця і канфрантацыі, якая часта дамінуе сёння.
2. БогСтворца– крыніца паклікання чалавека да клопату
У многіх рэлігійных традыцыях ёсць гісторыі, якія тычацца паходжання чалавека, яго адносін з Створцам, прыродай і іншымі людзьмі. У Бібліі Кніга Быцця з самага пачатку паказвае важнасць клопату альбо абароны ў Божым плане ў адносінах да чалавецтва, падкрэсліваючы сувязь паміж чалавекам (’adam) і зямлёй (’adamah), а таксама паміж братамі і сёстрамі. У біблейскім апісанні стварэння Бог даручае Адаму сад, “пасаджаны ў раі” (пар. Быц 2, 8), з заданнем “апрацоўваць і ахоўваць яго” (пар. Быц 2, 15). Гэта азначае, з аднаго боку, чыненне зямлю ўрадлівай, а з іншага боку, абарону і захаванне яе здольнасці падтрымлівання жыцця[2]. Дзеясловы “апрацоўваць” і “ахоўваць” апісваюць адносіны Адама з яго домам-садам, а таксама паказваюць на давер Бога да яго, зрабіўшы яго гаспадаром і апекуном усяго стварэння.
Нараджэнне Каіна і Авеля азначае пачатак гісторыі братоў і сясцёр, адносіны якіх будуць інтэрпрэтаваццца – негатыўна – з прычыны Каіна ў катэгорыях апекі альбо абароны. Пасля забойства свайго брата Авеля Каін адказвае на Божае пытанне наступным чынам: “Хіба я ахоўнік майго брата?” (Быц 4: 9)[3]. Так, канечне! Каін – “ахоўнік” свайго брата. “У гэтых старажытных гісторыях, поўных глыбокай сімволікі, ужо адчувалася перакананне, якое і сёння адчуваецца, што ўсё ўзаемазвязана і што сапраўдны клопат пра нашае жыццё і нашыя адносіны з прыродай непарыўна звязаны з вымярэннем справядлівасці, братэрства і вернасці адносна іншых”[4].
3. Бог Створца – узор клопату
Святое Пісанне прадстаўляе Бога не толькі як Створцу, але і як Таго, хто клапоціцца пра свае стварэнні, асабліва пра Адама, Еву і іх дзяцей. Сам Каін, хоць і пракляты за сваё злачынства, атрымлівае ахоўную пячатку ад Створцы, каб было захаванае яго жыццё (пар. Быц 4, 15). Гэты факт, хоць сцвярджае непарушную годнасць чалавека, створанага на вобраз і падабенства Божае, таксама раскрывае Божы план па захаванні гармоніі стварэння, бо “мір і гвалт не могуць жыць у адным доме”[5].
Менавіта клопат пра стварэнне з’яўляецца асновай усталявання шабату, які, акрамя рэгулявання культу Богу, быў накіраваны на аднаўленне грамадскага парадку і клопат пра бедных (пар. Быц 1: 1-3; Леў 25: 4). Святкаванне Юбілею ў сёмы год суботні давала перадышку зямлі, нявольнікам і даўжнікам. У гэтым годзе ласкі клапаціліся пра самых слабых, даючы ім новыя перспектывы жыцця, каб сярод людзей не было нікога патрабуючага (пар. Дз 15, 4).
Таксама варта адзначыць прароцкую традыцыю, у якой вяршыня біблейскага разумення справядлівасці выяўляецца ў тым, як супольнасць ставіцца да самых слабых сярод яе. Па гэтай прычыне асабліва Амос (2: 6-8; 8) і Ісая (58) пастаянна ўздымаюць голас аб справядлівасці у адносінах да бедных, якіх з-за сваёй бездапаможнасці і бяссілля чуе толькі Бог, які клапоціцца пра іх (пар. Пс 34: 7; 113: 7-8).
4. Клопат у місіі Езуса
Жыццё і місія Езуса – гэта вяршыня аб’яўлення любові Айца да чалавецтва (пар. Ян 3, 16). У сінагозе ў Назарэце Езус указаўся як Той, каго Пан памазаў і “паслаў, каб нёс добрую навіну убогім, абвяшчаў свабоду зняволеным, а сляпым вяртаў зрок; каб прыгнечаных кіраваў на волю” (Лк 4, 18). Такая месіянская дзейнасць, характэрная для юбілеяў, з’яўляецца найбольш красамоўным сведчаннем місіі, даручанай Яму Айцом. У сваім спачуванні Хрыстос набліжаецца да хворых целам і духам, вылечваючы іх; Ён прабачае грэшнікам і аорвае іх новым жыццём. Еус – Добры Пастыр, які клапоціцца пра авечак (пар. Ян 10, 11-18; Эзд 34, 1-31); Ён – Добры Самаранін, які схіляецца над параненым чалавекам, загойвае яго раны і клапоціцца пра яго (пар. Лк 10, 30-37).
На вяршыні сваёй місіі Езус замацоўвае свой клопат над намі, ахвяруючы сябе на крыжы і вызваляючы нас ад няволі граху і смерці. Так, дарам свайго жыцця і ахвяры Ён адкрыў нам шлях любові і кажа кожнаму: “Ідзі за Мною і рабі таксама!” (пар. Лк 10, 37).
5. Культура клопату ў жыцці вучняў Езуса
Справы міласэрнасці да душы і да цела складаюць аснову дабрачыннай дзейнасці Касцёла першых стагоддзяў. Хрысціяне першага пакалення дзяліліся, каб ніхто з іх не быў у патрэбе (пар. Дз 4: 34-35), і прыкладалі намаганні, каб зрабіць супольнасць гасцінным домам, адкрытым для любой чалавечай сітуацыі, гатовым паклапаціцца пра самых слабых. Такім чынам, замацаваўся звычай добраахвотных ахвяраванняў, каб накарміць бедных, пахаваць памерлых і пасілкаваць сіротаў, пажылых людзей і ахвяраў бедстваў, такіх нп. як караблекрушэнне. А калі шчодрасць хрысціян трошкі пазбавілася абаротаў у пазнейшыя часы, некаторыя Айцы Касцёла настойвалі на тым, што ў Божым плане ўласнасць павінна служыць агульнаму дабру. Св. Амброзій сцвярджаў, што “прырода вырабляе ўсе свае плады для агульнага дабра. [...] Такім чынам, з прыроды вынікае права агульнай уласнасці для ўсіх. Права на прыватную ўласнасць – гэта вынік чалавечых задавальненняў»[6]. Пераадолеўшы пераслед першых стагоддзяў, Касцёл выкарыстаў свабоду, каб натхніць грамадства і яго культуру. “Патрэбы часу часта абуджалі новыя сілы ў служэнні хрысціянскай caritas. Гісторыя распавядае пра мноства дабрачынных дзеянняў. […] З’явілася шмат устаноў для насельніцтва, якое пакутавала: бальніцы, дамы для бедных, сіротаў і падкідышаў, карчмаў для падарожнікаў і г.д. »[7].
6. Прынцыпы сацыяльнага вучэння Касцёла як фундамент культуры клопату
Дыяканія вытокаў Касцёла, узбагачаная рэфлексіяй Айцоў і ажыўленая на працягу стагоддзяў актыўнай міласэрнасцю шматлікіх бліскучых сведкаў веры, стала рухаючай сілай сацыяльнага навучання Касцёла, даючы сябе ўсім людзям добрай волі як каштоўную спадчыну прынцыпаў, крытэрыяў і ўказанняў, з якіх можна ўзяць “мову” клопату: прасоўванне годнасці кожнага чалавека, салідарнасць з беднымі і безабароннымі, клопат пра агульнае дабро, ахова створанага свету.
* клопат як прасоўванне годнасці і правоў асобы
«Разуменне асобы, якое нарадзілася і развілася ў хрысціянстве, дапамагае рэалізацыі поўнага развіцця чалавека. Для асобы заўсёды важнымі ёсць адносіны, а не індывідуалізм, гэта паказвае на ўключэнне, а не на выключэнне, унікальную і непарушную годнасць, а не на выкарытанне»[8]. Кожная чалавечая асоба ёсць мэтай сама ў сабе, яна ніколі не з’яўляецца проста інструментам, які варта ацэньваць толькі паводле карысці, але стварана, каб супольна жыць у сям’і, у супольнасці, у грамадстве, дзе ўсе члены роўныя па сваёй годнасці. Менавіта з гэтай годнасці ўзнікаюць правы і абавязкі чалавека, якія нагадваюць нам, напрыклад, пра адказнасць за прыняцце і дапамогу бедным, хворым, маргіналізаваным, усім нашым “бліжнім, блізкім альбо далёкім у часе і прасторы”[9].
* клопат пра супольнае дабро
Кожны аспект грамадскага, палітычнага і эканамічнага жыцця знаходзіць сваё спаўненне, калі служыць агульнаму дабру, гэта значыць: “калі сума ўмоў жыцця грамадства дазваляе альбо групам, альбо асобным членам дасягнуць уласнай дасканаласці як поўней і хутчэй”[10]. Таму нашы планы і намаганні павінны заўсёды ўлічваць наступствы для ўсёй чалавечай сям’і, разважаючы над магчымымі наступствамі для сучаснікаў і для будучых пакаленняў. Пандэмія Covid-19 паказвае нам, наколькі гэта рэальна і актуальна. Сутыкнуўшыся з гэтым, “мы зразумелі, што ўсе мы ў адной лодцы, усе слабыя і разгубленыя, але ў той жа час важныя і патрэбныя, усе пакліканы веславаць разам”[11], бо “ніхто не ратуецца ў адзіночку”[12] і ніякая адасобленая нацыянальная дзяржава не можа забяспечыць агульнае дабро для сваіх жыхароў[13].
* Клопат праз салідарнасць
Салідарнасць выражае любоў іншага чалавека канкрэтна, не як смутнае пачуццё, а як “моцную і пастаянную волю прыхільнасці агульнаму дабру, гэта значыць дабру ўсіх і кожнага, таму што ўсе мы сапраўды адказныя за кожнага”[14]. Салідарнасць дапамагае нам бачыць іншага – і як чалавека, і, у шырокім сэнсе значэння гэтага слова, як народ ці нацыю – не як статыстычныя дадзеныя ці сродак, які можна выкарыстаць, а потым выкінуць, калі гэта ўжо не карысна, а як нашага бліжняга, спадарожніка у дарозе, пакліканага да ўдзелу, як і мы, у бяседзе жыцця, на якую Бог аднолькава запрашае ўсіх.
* Клопат і ахова стварэння
Энцыкліка Laudato si ў поўні паказвае ўзаемасувязь усёй створанай рэчаіснасці і падкрэслівае неабходнасць слухаць заклікі патрабуючых і крык стварэння. З гэтага ўважлівага і пастаяннага слухання можа нарадзіцца эфектыўны клопат пра зямлю, наш агульны дом і пра бедных. У сувязі з гэтым я хацеў бы пацвердзіць, што “умовай аўтэнтычнасці пачуцця ўнутранага яднання з іншымі істотамі прыроды з’яўляецца адначасовая пяшчота, спагада і клопат пра чалавека”[15]. “Мір, справядлівасць і абарона стварэння – гэта тры цесна звязаныя праблемы, якія нельга раздзяляць такім чынам, каб да іх ставіліся паасобку, бо гэта можа рызыкаваць вяртаннем да рэдукцыянізму”[16].
7. Компас, які служыць супольнаму курсу
У часы, у якіх пануе культура непрымання, ва ўмовах паглыблення няроўнасці ўнутры дзяржаваў і паміж імі[17], я хацеў бы запрасіць тых, хто кіруе міжнароднымі арганізацыямі і ўрадамі, эканамічным і навуковым светам, грамадскай камунікацыяй і адукацыйнымі ўстановамі, каб узяць гэты “компас” у свае рукі гэтых вышэйпералічаных прынцыпаў, каб надаць агульны курс працэсу глабалізацыі, “сапраўды чалавечы курс”[18]. Гэта дазволіла б дацаніць каштоўнасць і годнасць кожнай асобы, дзейнічаць сумесна і салідарна дзеля агульнага дабра, прыносячы палёгку тым, хто пакутуе ад галечы, хваробы, рабства, дыскрымінацыі і канфліктаў. Праз гэты компас я заахвочваю ўсіх стаць прарокамі і сведкамі культуры клопату, каб ліквідаваць многія сацыяльныя няроўнасці. А гэта стане магчымым толькі пры значным і паўсюдным пратаганізме жанчын, у сям’і і ва ўсіх сферах грамадскага, палітычнага і інстытуцыйнага жыцця.
Компас сацыяльных прынцыпаў, неабходны для прасоўвання культуры клопату, таксама з’яўляецца індыкатарам адносін паміж дзяржавамі, якія павінны натхняцца братэрствам, узаемнай павагай, салідарнасцю і павагай да міжнароднага права. У гэтым кантэксце варта падкрэсліць важнасць абароны і прасоўвання фундаменальных правоў чалавека, якія з’яўляюцца неад’емнымі, універсальнымі, узаемазалежнымі і ўзаемазвязанымі[19].
Трэба таксама ўспомніць аб павазе да гуманітарнага права, асабліва ў той час, калі канфлікты і войны адбываюцца пастаянна. На жаль, многія рэгіёны і суполкі ўжо не памятаюць часоў, калі жылі ў міры і бяспецы. Шматлікія гарады сталі эпіцэнтрам нявызначанасці: іх жыхары з усіх сіл імкнуцца падтрымліваць нармальны рытм жыцця, калі іх атакуюць і бамбяць без разбору выбухоўкай, артылерыяй і лёгкай зброяй. Дзеці не могуць вучыцца. Мужчыны і жанчыны не могуць працаваць на ўтрыманне сваіх сям’яў. Голад укараняецца там, дзе калісьці не быў вядомым. Людзі вымушаныя ўцякаць, пакідаючы не толькі свае дамы, але і сямейную гісторыю, і культурныя карані.
Прычын канфліктаў шмат, але вынік заўсёды адзін і той жа: разбурэнне і гуманітарны крызіс. Трэба спыніцца і спытаць сябе: што давяло да таго, канфлікт у свеце стаў нейкай нармальнай рэччу? А перш за ўсё: як мы можам навярнуць сваё сэрца і змяніць сваю ментальнасць, каб сапраўды шукаць міру ў салідарнасці і братэрстве?
Як шмат сродкаў траціцца на зброю, асабліва ядзерную[20], сродкаў, якія можна было б выкарыстаць для рэалізацыі больш важных прыярытэтаў, для забеспячэння бяспекі людзей, такіх як садзейнічанне міру і інтэгральнаму развіццю чалавецтва, барацьбы з галечай, забеспячэнне патрэбаў у галіне аховы здароўя. Фактычна гэта падкрэслівае глабальныя праблемы, такія як цяперашняя пандэмія Covid-19 і кліматычныя змены. Якім смелым рашэннем было б “стварэнне з грошаў, прызначаных на зброю і іншых ваенных выдаткаў, “Глабальнага Фонду”, каб канчаткова ліквідаваць голад і прычыніцца да развіцця самых бедных краін!”[21].
8. Выхаванне да культуры клопату
Папулярызацыя культуры клопату патрабуе адукацыйнага працэсу, і для дасягнення гэтага компас сацыяльных прынцыпаў з’яўляецца надзейным інструментам у розных узаемазвязаных кантэкстах. Я хачу прывесці некалькі прыкладаў.
- выхаванне да клапатлівасці нараджаецца ў сям’і, якая з’яўляецца натуральнай і асноўнай клеткай грамадства, у якой людзі вучацца жыць у адносінах і ўзаемнай павазе. Аднак сям’я павінна мець магчымасць выканаць гэтае жыццёва важнае і неабходнае заданне.
- Заўсёды ў супрацоўніцтве з сям’ёй павінны быць іншыя ўстановы, пакліканыя для выхавання, - школа і універсітэт, а ў некаторых аспектах і суб'екты сацыяльнай камунікацыі[22]. Яны пакліканы распаўсюджваць сістэму каштоўнасцей, заснаваную на прызнанні годнасці кожнага чалавека, кожнай моўнай, этнічнай і рэлігійнай супольнасці, кожнага народа і асноўных правоў, якія з іх вынікаюць. Адукацыя – адзін са слупоў больш справядлівага і салідарнага грамадства.
- Рэлігіі ў цэлым і рэлігійныя лідэры ў прыватнасці могуць адыграць незаменную ролю ў перадачы вернікам і грамадству каштоўнасцей салідарнасці, павагі да рознагалоссяў, прыняцця і клопату пра найбольш уразлівых братоў і сясцёр. У гэтым кантэксце я ўзгадваю словы Папы
Паўла VI парламенту Уганды ў 1969 годзе: «Не бойцеся Касцёла; ён паважае вас, выхоўвае вам сумленных і верных грамадзянаў, не насычае канкурэнцыю і падзелы, спрабуе садзейнічаць здаровай свабодзе, сацыяльнай справядлівасці і міру. Калі ў яго наогул ёсць якія-небудзь перавагі, то для бедных, для выхавання наймалодшых, для апекі над пакутуючымі і пакінутымі»[23].
- У дачыненні да тых, хто ўзельнічае ў служэнні грамадству, у міжнародных, урадавых і няўрадавых арганізацыях, якія рэалізуюць адукацыйную місію, а таксама ўсіх тых, хто розным чынам працуе ў сферы адукацыі і навуковых даследаванняў, я аднаўляю сваю заахвоту, каб мы дасягалі мэту адукацыі “больш адкрытай і інклюзіўнай, здольнай да цярплівага слухання, канструктыўнага дыялогу і ўзаемаразумення”[24]. Я хацеў бы, каб гэта заахвочванне, сфармуляванае ў рамках Глабальнага Пакта аб адукацыі, знайшло шырокае і разнастайнае адабрэнне.
9. Няма міру без культуры клопату
Культура клопату, як саўдзел супольны, салідарны і прыхільнасць да ўдзелу на рэч абароны і прасоўвання годнасці і дабра ўсіх, як гатоўнасць праяўляць зацікаўленасць, звяртаць увагу, спачуваць, мірыцца і вылечваць, праяўляць узаемную павагу і ўзаемнае прыняцце, з’яўляецца прывілеяваным спосабам пабудовы міру. «У многіх частках свету з’яўляюцца шляхі міру, якія вядуць да рубцавання ран; таму патрэбны міратворцы, гатовыя пачаць смелыя і паспяховыя працэсы аздараўлення і новай сустрэчы»[25].
У гэты час, калі лодка чалавецтва, узрушаная штормам крызісу, імкліва шукае больш спакойнага і спакойнага гарызонту, стырно чалавечай годнасці і “компас” асноўных сацыяльных прынцыпаў могуць дазволіць нам плысці бяспечным і супольным шляхам. Як хрысціяне, мы глядзім на Дзеву Марыю, Зорку Мора і Маці Надзеі. Разам мы працуем, каб рухацца наперад да новага гарызонту любові і міру, братэрства і салідарнасці, узаемнай падтрымкі і прыняцця. Не паддаёмся спакусе не цікавіцца іншымі, асабліва слабымі, не прывыкаем адводзіць позірк[26], але штодзённа канкрэтна ўдзельнічаем у “стварэнні аднай супольнасці, якую складаецца з братоў, якія прымаюць адзін аднаго, клапоцячыся ўзаемна пра сябе”[27].
Ватыкан, 8 снежня 2020г.
Францішак
Крыніца: http://www.vatican.va/content/francesco/it/messages/peace/documents/papa-francesco_20201208_messaggio-54giornatamondiale-pace2021.html
Пераклад: АК
[1] Cfr Videomessaggio in occasione della 75ª Sessione dell’Assemblea Generale delle Nazioni Unite, 25 settembre 2020.
[2]Cfr Lett. enc. Laudato si’ (24 maggio 2015), 67.
[3]Cfr “Fraternità, fondamento e via per la pace”, Messaggio per la celebrazione della 47ª Giornata Mondiale della Pace 1° gennaio 2014 (8 dicembre 2013), 2.
[4]Lett. enc. Laudato si’ (24 maggio 2015), 70.
[5]Pontificio Consiglio della Giustizia e della Pace, Compendio della Dottrina Sociale della Chiesa, n. 488.
[6]De officiis, 1, 28, 132: PL 16, 67.
[7]K. BIHLMEYER - H. TÜCHLE, Storia della Chiesa, vol. I L’antichità cristiana, Morcelliana, Brescia 1994, 447.448.
[8]Discorso ai partecipanti al Convegno promosso dal Dicastero per il Servizio dello Sviluppo Umano Integrale nel 50° anniversario della “Populorum progressio” (4 aprile 2017).
[9]Messaggio alla 22ª sessione della Conferenza degli Stati Parte alla Convenzione-Quadro delle Nazioni Unite sui Cambiamenti Climatici (COP22), 10 novembre 2016. Cfr Tavolo interdicasteriale della Santa Sede sull’ecologia integrale, In cammino per la cura della casa comune. A cinque anni dalla Laudato si’, LEV, 31 maggio 2020.
[10]Conc. Ecum. Vat. II, Cost. past. Gaudium et spes, 26.
[11]Momento straordinario di preghiera in tempo di epidemia, 27 marzo 2020.
[13]Cfr Lett. enc. Fratelli tutti (3 ottobre 2020), 8; 153.
[14]S. Giovanni Paolo II, Lett. enc. Sollicitudo rei socialis (30 dicembre 1987), 38.
[15]Lett. enc. Laudato si’ (24 maggio 2015), 91.
[16]Conferenza dell’Episcopato Dominicano, Lett. past. Sobre la relación del hombre con la naturaleza (21 gennaio 1987); cfr Lett. enc. Laudato si’ (24 maggio 2015), 92.
[17]Cfr Lett. enc. Fratelli tutti (3 ottobre 2020), 125.
[19]Cfr Messaggio ai partecipanti alla Conferenza internazionale “I diritti umani nel mondo contemporaneo: conquiste, omissioni, negazioni”, Roma, 10-11 dicembre 2018.
[20]Cfr Messaggio alla Conferenza dell’ONU finalizzata a negoziare uno strumento giuridicamente vincolante sulla
proibizione delle armi nucleari, che conduca alla loro totale eliminazione, 23 marzo 2017.
[22]Cfr Benedetto XVI, “Educare i giovani alla giustizia e alla pace”, Messaggio per la 45ª Giornata Mondiale della Pace, 1° gennaio 2012 (8 dicembre 2011), 2; “Vinci l’indifferenza e conquista la pace”, Messaggio per la 49ª Giornata Mondiale della Pace, 1° gennaio 2016 (8 dicembre 2015), 6.
[23]Discorso ai Deputati e ai Senatori dell’Uganda, Kampala, 1° agosto 1969.
[24]Messaggio per il lancio del Patto Educativo, 12 settembre 2019: L’Osservatore Romano, 13 settembre 2019, p. 8.
[25]Lett. enc. Fratelli tutti (3 ottobre 2020), 225.
[27]Ibid., 96; cfr “Fraternità, fondamento e via per la pace”, Messaggio per la celebrazione della 47ª Giornata Mondiale della Pace 1° gennaio 2014 (8 dicembre 2013), 1.